Ả rập xê út là gì? Các bài nghiên cứu khoa học liên quan

Giới thiệu về Ả Rập Xê Út

Vương quốc Ả Rập Xê Út (Kingdom of Saudi Arabia) nằm ở Tây Á, chiếm phần lớn bán đảo Ả Rập với diện tích khoảng 2,15 triệu km². Quốc gia này tiếp giáp Jordan và Iraq phía bắc, Kuwait, Bahrain, Qatar, UAE phía đông, Oman phía đông nam, Yemen phía nam, và giáp Vịnh Ba Tư cũng như Biển Đỏ về phía tây (CIA World Factbook: cia.gov).

Ả Rập Xê Út là quốc gia có ảnh hưởng chiến lược lớn trong khu vực Trung Đông, đồng thời là thành viên sáng lập Tổ chức Các nước Xuất khẩu Dầu mỏ (OPEC). Nguồn dầu mỏ chiếm hơn 50% tổng thu ngân sách nhà nước và 20% tổng sản lượng dầu thô toàn cầu, khiến Saudi trở thành quốc gia có trữ lượng dầu lớn nhất thế giới (EIA: eia.gov).

Trung tâm tôn giáo Hồi giáo toàn cầu tọa lạc tại hai thành phố Mecca và Medina, thu hút hàng triệu tín đồ hành hương hằng năm. Điều này không chỉ khẳng định vị thế tôn giáo mà còn ảnh hưởng sâu rộng đến văn hóa, xã hội và chính sách đối ngoại của quốc gia.

Địa lý và môi trường

Địa hình chủ yếu là sa mạc rộng lớn với trữ lượng cát khổng lồ; trong đó Rub’ al Khali (Sa mạc Cát Trống) là vùng sa mạc cát liên tục lớn nhất hành tinh, trải dài trên ba quốc gia Ả Rập (Saudi, Oman, Các Tiểu vương quốc Ả Rập Thống nhất) (NASA: nasa.gov).

Phía đông giáp Vịnh Ba Tư, phía tây giáp Biển Đỏ, tạo nên các vùng ven biển có địa hình trầm tích nông và vịnh kín. Dãy núi Sarawat tại tây nam cao từ 2.000–3.000 mét, phân chia khí hậu khô nóng và ôn đới cận nhiệt đới tại cao nguyên Ta’if.

• Khí hậu sa mạc cận nhiệt đới: Nhiệt độ ban ngày phổ biến 40–50 °C, ban đêm giảm sâu.
• Khí hậu bán khô hạn miền núi: Nhiệt độ trung bình 20–30 °C, có mưa định kỳ mùa hè.
• Khí hậu ven biển: Độ ẩm cao, mưa ít, gió biển mát dịu buổi chiều.

Lịch sử hình thành và phát triển

Khu vực nay là Saudi bắt đầu có người cư trú từ cuối thời Đồ Đá mới, các nền văn minh định cư phát triển dọc tuyến buôn hương liệu. Thế kỷ VII, thành phố Mecca trở thành trung tâm xuất phát của Hồi giáo sau khi Tiên tri Muhammad truyền bá giáo lý.

Năm 1744, Muhammad bin Saud hợp tác với học giả Muhammad bin Abdul Wahhab để thành lập Emirate đầu tiên tại Najd, đánh dấu sự khởi đầu của triều đại Al Saud. Quá trình thống nhất bán đảo kéo dài qua nhiều giai đoạn, kết thúc vào năm 1932 khi Abdulaziz ibn Saud thành lập Vương quốc Ả Rập Xê Út.

Thế kỷ XX chứng kiến phát hiện dầu mỏ lớn năm 1938, khởi nguồn cho nền kinh tế dầu mỏ hùng mạnh. Từ thập niên 1970, các kế hoạch hiện đại hóa cơ sở hạ tầng, giáo dục và y tế được triển khai mạnh mẽ, định hình bộ mặt quốc gia ngày nay.

Hệ thống chính trị và hành chính

Ả Rập Xê Út là quốc gia quân chủ tuyệt đối, vua vừa là nguyên thủ quốc gia, thủ tướng và tổng tư lệnh tối cao. Thường trực tư tưởng Wahhabism ảnh hưởng sâu đến luật pháp và chính sách quản trị.

Cơ quan lập pháp chính thức là Hội đồng Shura (Majlis ash-Shura) gồm 150 thành viên do vua bổ nhiệm, có vai trò tư vấn và soạn thảo dự thảo luật. Mọi văn bản luật phải được phê chuẩn bởi Hoàng gia trước khi ban hành (Saudi Government Portal: saudi.gov.sa).

• Hoàng gia Al Saud: Dòng dõi nắm quyền lực chính trị và kinh tế.
• Hội đồng Cơ mật (Diwan): Quản lý các vấn đề nội bộ triều đình và an ninh quốc gia.
• Bộ, cơ quan hành chính: Chịu trách nhiệm thực thi chính sách trong các lĩnh vực: nội vụ, ngoại giao, quốc phòng, năng lượng, y tế, giáo dục.

Cơ cấu hành chính gồm 13 tỉnh (mintaqah) do Thống đốc tỉnh (Emir) do vua bổ nhiệm lãnh đạo, chia tiếp thành huyện (governorate) và xã (sub-governorate). Mô hình này cho phép kiểm soát tập trung, đồng thời tạo kênh phân cấp rõ ràng tới cấp địa phương.

Kinh tế và nguồn lực thiên nhiên

Ả Rập Xê Út sở hữu trữ lượng dầu mỏ lớn nhất thế giới, ước tính khoảng 266,5 tỷ thùng, chiếm gần 17% trữ lượng toàn cầu và đảm bảo vị thế trung tâm năng lượng của nước này (EIA: eia.gov). Ngành dầu khí đóng góp khoảng 50–60% tổng thu ngân sách và hơn 30% GDP, đồng thời chi phối cơ cấu xuất khẩu với trên 90% doanh thu từ dầu thô và các sản phẩm liên quan.

Chính phủ Saudi đã triển khai Chiến lược Vision 2030 nhằm đa dạng hóa nền kinh tế, giảm phụ thuộc vào dầu mỏ và phát triển các ngành công nghiệp non-oil như du lịch, giải trí, sản xuất năng lượng tái tạo và công nghiệp chế biến (Vision 2030: vision2030.gov.sa). Đặc biệt, dự án NEOM với quy mô hơn 26.500 km² tập trung phát triển công nghệ cao, logistics và du lịch bền vững.

• Du lịch: mở cửa dịch vụ visa điện tử cho công dân 49 quốc gia, hướng đến 100 triệu lượt khách/năm.
• Năng lượng tái tạo: mục tiêu công suất 58,7 GW vào năm 2030, gồm điện mặt trời, gió và thủy điện.
• Công nghiệp chế biến: thúc đẩy sản xuất hóa chất, phân bón, thép và ô tô.

Bảng cơ cấu đóng góp vào GDP (2023):

Dân số và cấu trúc xã hội

Tổng dân số Ả Rập Xê Út khoảng 36 triệu người, trong đó công dân chiếm 60% và người lao động nhập cư 40% (World Bank: worldbank.org). Tỷ lệ đô thị hóa đạt 84%, tập trung ở Riyadh, Jeddah và Dammam, góp phần hình thành các khu vực đô thị năng động.

Cơ cấu độ tuổi thiên về nhóm trẻ: 30% dân số dưới 15 tuổi, 65% độ tuổi 15–64, phần còn lại trên 65 tuổi. Điều này tạo lợi thế nhân khẩu (demographic dividend) nhưng cũng đặt áp lực lên hệ thống giáo dục và y tế để đáp ứng nhu cầu ngày càng cao.

• Tỷ lệ biết chữ chung: 97% (UNESCO: uis.unesco.org).
• Tỷ lệ tham gia lực lượng lao động của nữ giới: 33%, tăng từ 22% năm 2015.
• Tuổi nghỉ hưu trung bình: 60 tuổi đối với nam, 55 tuổi đối với nữ.

Chính phủ đầu tư mạnh vào y tế công cộng, hệ thống Bảo hiểm Y tế Quốc gia (NHI) đã phủ hơn 70% dân cư, giảm thiểu chênh lệch chăm sóc y tế giữa vùng đô thị và nông thôn.

Văn hóa và tôn giáo

Ả Rập Xê Út là cái nôi đạo Hồi, với hai thánh địa Mecca và Medina thu hút hơn 10 triệu tín đồ Hajj và Umrah mỗi năm. Việc tổ chức Hajj không chỉ có ý nghĩa tôn giáo mà còn thúc đẩy kinh tế địa phương và ngoại giao tôn giáo toàn cầu (UN: un.org).

Nền văn hóa chịu ảnh hưởng sâu sắc của luật Sharia, áp dụng cho cả đời sống cá nhân và chính sách công. Âm nhạc, nghệ thuật và kiến trúc truyền thống như nhà lều Bedouin, họa tiết hình học Hồi giáo và thơ Nabati là phần di sản văn hóa phong phú.

• Lễ hội Janadriyah: tuần lễ văn hóa với hơn 1.000 gian hàng trưng bày thủ công mỹ nghệ, ẩm thực và điệu múa truyền thống.
• Âm nhạc: Nashid và các thể loại nhạc Bedouin, ngày càng kết hợp yếu tố đương đại.
• Nghệ thuật đương đại: Sự kiện Desert X tại AlUla thu hút danh họa quốc tế.

Hạ tầng và năng lượng

Hệ thống giao thông gồm mạng lưới cao tốc dài hơn 68.000 km, đường sắt cao tốc Haramain dài 450 km nối Mecca – Medina với Jeddah và King Abdullah Economic City, rút ngắn thời gian di chuyển từ 4 giờ xuống 2 giờ (Saudi Railways Organization: sro.gov.sa).

Cảng Jeddah Islamic Port là một trong 20 cảng container bận rộn nhất thế giới, năng lực thông quan hơn 20 triệu TEU/năm. Đầu tư mở rộng Jazan Economic City hướng đến logistic đa phương thức và khu chế xuất.

Về năng lượng, quốc gia đặt mục tiêu giảm phát thải khí nhà kính, đầu tư vào các dự án điện mặt trời 2.600 MW (Noor Riyadh) và gió 400 MW (Dumat Al Jandal), hướng đến tỷ lệ tái tạo 50% tổng công suất lắp đặt (National Renewable Energy Program: renewables.gov.sa).

Ngoại giao và an ninh khu vực

Saudi là thành viên chủ chốt OPEC và G20, phối hợp chính sách sản lượng dầu với các cường quốc sản xuất khác để ổn định thị trường năng lượng. Quan hệ chiến lược với Hoa Kỳ, thông qua hợp tác quốc phòng và đầu tư hạ tầng (U.S. Department of State: state.gov).

Trong Liên đoàn Ả Rập và Hội đồng Hợp tác Vùng Vịnh (GCC), Saudi thường đóng vai trò trung tâm trong các sáng kiến an ninh và kinh tế chung. Đối đầu với Iran về ảnh hưởng chính trị – tôn giáo, Saudi tăng cường liên kết với Ai Cập và Jordan để củng cố khu vực Trung Đông ổn định.

Thách thức và triển vọng tương lai

Ả Rập Xê Út đang đối mặt với những thách thức như giảm lệ thuộc vào dầu mỏ, biến đổi khí hậu, áp lực dân số trẻ và nhu cầu tạo việc làm. Giảm phát thải carbon và quản lý nguồn nước là ưu tiên cấp bách, trong khi mô hình kinh tế mới đòi hỏi chuyển đổi kỹ năng cho lao động bản địa.

Triển vọng tương lai phụ thuộc vào hiệu quả thực thi Vision 2030, thành công của các khu đô thị mới như NEOM, và khả năng thu hút đầu tư nước ngoài trong lĩnh vực công nghệ, y tế và giáo dục. Sự hòa hợp giữa phát triển kinh tế – xã hội và bảo tồn giá trị văn hóa – tôn giáo sẽ quyết định vị thế bền vững của quốc gia trong thế kỷ XXI.

Tài liệu tham khảo

• U.S. Energy Information Administration (EIA). “Country Analysis Executive Summary: Saudi Arabia.” eia.gov
• Vision 2030 Saudi Arabia. “National Transformation Program.” vision2030.gov.sa
• World Bank. “Saudi Arabia Economic Monitor.” worldbank.org
• United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization (UNESCO). “Literacy and Education Indicators.” uis.unesco.org
• Saudi Railways Organization. “Haramain High Speed Railway.” sro.gov.sa
• National Renewable Energy Program. “Strategic Goals and Projects.” renewables.gov.sa
• U.S. Department of State. “U.S.-Saudi Arabia Relations.” state.gov